شب اول قبر
| معاد |
لَیلَةُ الدَّفن یا شب اول قبر نخستین شبی است که مرده را دفن کرده‌اند. در فرهنگ اسلامی از این شب و ویژگی‌ها و حوادث آن بسیار سخن رفته و بنابر روایات، شبی مهم برای شخص درگذشته است و مراحل مختلفی دارد. از جمله حوادث مهم این شب ورود فرشتگان مختلف بر میت، سوال و جواب و فشار قبر است. برخی اعمال مانند نماز لیلة الدفن می‌توانند به میت در پشت سر گذاشتن این حوادث کمک کنند. شب اول قبر برای مؤمنین زیبا و آرامش‌بخش و برای کافران و بدکاران بسیار سخت و وحشتناک است.
ورود به قبر
مطابق آموزه‌های دینی و روایات، از زمان احتضار و لحظات آغازین مرگ، انسان نتیجه و پیامد اعمال خود را مشاهده می‌کند و از آنها شادمان و یا در رنج و عذاب است. در ساعات و روزهای اول مرگ، روح در عین این که در برزخ است، خود را در کنار بدن مادی و به نوعی متحد با آن می‌یابد. بر اساس اُنس زیادی که در دنیا به بدن مادی داشته، توجه و ارتباط بیشتری با این بدن دارد و با حمل و حرکت و غسل دادن بدن، مثل این که با آن و به دنبال آن می‌باشد و با دفن بدن مادی، روح خود را در قبر می‌بیند.
به محض ورود میت به قبر، شب اول قبر او آغاز می‌شود و سخت‌ترین شبی است که میت تجربه می‌کند و گریزی از آن نیست. حالات شخص فوت شده در قبر به شدت متأثر از اعمال و باورهای او و مقدار علاقه و وابستگی او به دنیای مادی است.
حکمای مسلمان با استناد به روایتی از امام صادق(ع) مراد از قبر و همه حوادث مربوط به آن را عالم برزخ می‌دانند. مطابق این دیدگاه، ورود به قبر و شب اول قبر همان لحظات آغازین مرگ است و ارتباطی به دفن بدن ندارد.
لحظات دفن کردن
مستحب است جنازه را دو بار نزدیک قبر بر زمین گذاشته و دقایقی صبر کنند و در دفن میت شتاب نداشته باشند، چراکه ورود جسم میت در قبر برای روح هول و هراس فراوانی دارد، این درنگ کمک می‌کند تا روح میت که همراه جنازه است بتواند با محیط جدید قدری آشنا شده و راحت‌تر این هول و ترس را تحمل کند.
حضور فرشته‌ای به نام رومان
پس از دفن مرده، اولین فرشته‌ای که در قبر بر او وارد می‌شود «مَلَک رومان» است. امام سجاد(ع) در دعای سوم صحیفه سجادیه بر این فرشته درود می‌فرستد. کار این ملک، شمارش و جمع بندی اعمال فرد و تشکیل پرونده‌ای برای اوست که نامه عمل او به حساب می‌آید. این نامه که جنس و کیفیت آن برای ما ناشناخته است تا قیامت با او خواهد بود. در قیامت همین نامه را می‌گشایند و محاسبه او بر اساس همین پرونده است.
همین فرشته مطابق اعمال فرد، به فرشتگان بعدی سفارش به سخت‌گیری یا رفق و مدارا با میت می‌کند.
سؤال قبر
سؤالات نکیر و منکر از مهمترین حوادث شب اول قبر است. این فرشتگان پس از فرشته‌ای به نام رومان وارد قبر می‌شوند. یکی در جانب راست و دیگری در جانب چپ متوفی قرار می‌گیرد و سؤالاتی از او می‌پرسند. چنانچه فرد کافر یا گناهکار باشد آن دو فرشته با چهره‌هایی وحشتناک بر او ظاهر می‌شوند و او را عذاب می‌کنند و قبر پر از آتش خواهد شد در این صورت این دو فرشته «نَکیر و مُنکَر» خوانده می‌شوند. اگر فرد با ایمانی باشد، با کمک و لطف اولیاء الهی می‌تواند پاسخ سؤالات را بدهد و آن دو فرشته با چهره‌هایی زیبا به او بشارت بهشت و قبر او را با نعمتهای الهی گسترش می‌دهند. در این حالت این دو فرشته «بَشیر و مُبَشِّر» نام دارند.
بنابر روایات، در این شب، از ایمان شخص متوفی پرسیده می‌شود و این که آیا به خدا و پیامبرش ایمان دارد و چه کسی را به عنوان پیشوا و امام خود برگزیده است: در روایات دیگر، سؤالات بیشتری بیان شده است.
بر اساس برخی روایات، سؤال و جواب شب اول قبر عمومی است و همه انسانها را در برمی‌گیرد. برخی عالمان از این عمومیت دو مورد را استثنا کرده‌اند: کسانی مانند پیامبران و امامان، و کسانی که شرایط سؤال کردن در آنها وجود ندارد مانند کودکان و دیوانگان. علامه مجلسی با اشاره به عدم وجود روایت صریحی در این باره، معتقد است بهترین کار عدم اظهار نظر در این مسئله است.
بر اساس برخی دیگر از روایات، سؤال و جواب در قبر مخصوص مؤمنان یا کافران محض است. علامه طباطبائی در کتاب حیاة ما بعد الموت بر همین اساس، سؤال و جواب در قبر را مربوط به عموم مردم نمی‌داند.
عوامل آسان‌کننده شب اول قبر
به نزدیکان میت سفارش شده است که پس از خاک‌سپاری، میت را تنها نگذارند و با تلقین به او، در پاسخ دادن به سؤالات نکیر و منکر یاری‌اش کنند. علاوه بر اعمال و صدقات و نماز و روزه خود شخص، برخی اعمال مانند نماز هدیه و نماز لیلة الدفن از طرف بازماندگان نیز در برطرف شدن یا کاهش سختی‌های قبر مؤثر است.
کسانی که دفن نمی‌شوند
شب اول قبر تنها برای افرادی که دفن می‌شوند نیست بلکه کسانی که بدنشان دفن نمی‌شود یا در اثر سوختن یا انفجار از بین رفته نیز شب اول قبر و سؤال قبر و فشار قبر را تجربه خواهند کرد. مطابق یک دیدگاه همه این موارد ناظر به همین بدن مادی است و خداوند توانایی اعطای درک و پاسخ به اجزای پراکنده یا سوخته را نیز دارد و به آب یا هوا یا هرآنچه در عالم هست این توانایی را می‌دهد تا بر بدن یا اجزای آن فشار و عذاب وارد کنند، بنابراین حتی اگر بدنی در فضا هم متلاشی شود از این امر استثنا نیست. کلینی روایت می‌کند: «یونس بن عمار از امام صادق(ع) راجع به شخصی که به‌دار آویخته شده سؤال کردم که آیا او را هم عذاب قبر می‌دهند؟ حضرت فرمود: آری خداوند عزّ و جلّ به هوا امر می‌کند که او را در فشار خود بگیرد».
مطابق دیدگاه فلاسفه، وقتی قبر به عالم برزخ معنا شد، شب آنجا هم مخصوص به وضع آنجا بوده و لازم نیست تا حتماً میت دفن شود تا مراسم شب اول قبر صورت پذیرد.
ارتباط قبر مادی با روح و عالم برزخ
میان قبر برزخی و قبر خاکی ارتباط خاصی حاکم است, یعنی میان روح انسان در برزخ و بدن مادی او در قبر خاکی ارتباط وجود دارد و این ارتباط, در اصل از ارتباط روح و بدن مادی که در طول زندگی دنیوی با یکدیگر نوعی اتحاد داشته‌اند سرچشمه می‌گیرد. با مرگ ارتباط روح و بدن به کلی قطع نمی‌شود, بلکه ارتباط اندکی میان روح برزخی و بدن خاکی و مادی وجود دارد. از همین رو قبر خاکی با قبر و عالم برزخی ارتباط داشته و با وجود حضور روح در عالمی فوق ماده, توجه خاصی به بدن مادی و به نقطه‌ای که بدن خاکی در آن است دارد و بر اساس همین ارتباط میان قبر برزخی و قبر خاکی است که دستورات و احکام خاصی در باب قبر خاکی, تشییع جنازه، کفن, دفن, حرمت قبور, استحباب زیارت قبور, دعا, طلب رحمت و مغفرت بر سر قبور و نظایر آنها در شریعت اسلامی وجود دارد.
این ارتباط میان روح انسان در برزخ و بدن مادی او در قبر خاکی در ساعت و روزهای اول مرگ بیش از روزها و اوقات بعدی است و این به دلیل الفت شدیدی است که روح با بدن مادی در این دنیا داشته که البته به تدریج با انس گرفتن روح با بدن برزخی و قالب مثالی از این توجه و ارتباط کاسته شده و ارتباط ضعیفی میان روح و بدن خاکی باقی می‌ماند.
فشار قبر
از امور حتمی دیگری که در قبر اتفاق خواهد افتاد فشار قبر است که در روایت با عنوان «ضَغْطَةُ الْقَبْر» از آن یاد شده است. اصحاب ائمه همواره در این زمینه از ایشان پرسش کرده و فراگیر بودن آن بین تمامی افراد را جویا می‌شدند.
ابو بصیر از امام صادق(ع) سؤال کرد: آیا کسی از فشار قبر رهایی پیدا می‌کند؟ حضرت فرمودند: پناه بر خدا از فشار قبر؛ چه قدر افرادی که از فشار قبر رهایی پیدا می‌کنند کم هستند.
نماز شب اول قبر
در روایات توصیه شده در همان شبی که میت را دفن می‌کنند برای او نماز لَیلَةُ الدفن بخوانند. کیفیت این نماز که در بین مردم به نماز وحشت مشهور است به دو شکل نقل شده که می‌توان هر دو را انجام داد:
- دو رکعت نماز، در رکعت اول بعد از سوره حمد یکبار آیة الکرسی و در رکعت دوم بعد از حمد، ده مرتبه سوره قدر خوانده می‌شود و بعد از سلام نماز بگویند: «أللهُمَّ صَلِّ عَلی مُحمّدٍ و آلِ مُحمّدٍ وَ ابعَث ثَوابَها إلی قبرِ فلان» و به جای کلمه فلان، اسم میت را بگویند.
- در رکعت اول بعد از حمد دو مرتبه سوره توحید و در رکعت دوم بعد از حمد، ده بار سوره تکاثر بخواند و بعد از نماز چنین بگوید: «أللهُمَّ صَلِّ عَلی مُحمّدٍ و آلِ مُحمّدٍ وَ ابعَث ثَوابَها إلی قبرِ فلان» و به جای کلمه فلان، اسم میت را بگویند.
این نماز پس از دفن میت خوانده می‌شود حتی اگر بین فوت و دفن چند روز فاصله باشد و زمان آن از ابتدای شب تا طلوع فجر است، هرچند بهتر است در ابتدای شب پس از نماز عشا به جا آورده شود.
معنای شب و روز در برزخ
درباره زمان در عالم برزخ باید گفت گرچه جزییات آن عالم به روشنی برای ما به طور کامل معلوم نیست، ولی از برخی آیات و روایات به دست می‌آید که در برزخ زمان وجود دارد.
اما اینکه مراد از صبح و شام و زمان که در برزخ وجود دارد چیست، حقیقتی است که جزئیات آن به آسانی قابل درک نخواهد بود، چون زمان به مفهوم طلوع و غروب خورشید و روز و شب که از این رهگذر پدید می‌آید در عالم برزخ وجود ندارد، مگر این که گفته شود چون مخاطب آموزه‌های وحیانی، انسان‌های در عالم دنیا هستند، به تناسب تعبیر صبح و شام به کار برده شده است و منظور از عذاب آنها در صبحگاهان و شامگاهان، نسبت به عالم دنیا است نه این که در آن جا واقعاً طلوع و غروب خورشید باشد.
بنابراین همان‌گونه که در مورد عالم برزخ گفته شده که ماده و جسم ندارد، اما شکل و اندازه و حجم، همانند عالم ماده دارد، در مورد زمان و مکان آن نیز همین گونه است و تعبیر شب اول قبر که در عرف گفته می‌شود، از باب مسامحه است.
پانویس
- ↑ محمد شجاعی، معاد،ج ۲،ص ۲۴۹،نشر امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۲ ش
- ↑ امام صادق(ع): «البرزخ القبر و هو الثواب و العقاب بین الدنیا و الآخرة: برزخ عبارت از قبر است که همان عقاب و ثواب بین دنیا و آخرت می‌باشد. بحارالأنوار، ج ۶، ص۲۱۸
- ↑ وَ رُومَانَ فَتَّانِ الْقُبُورِ: رومان آزمایش‌کننده مردگان در گور
- ↑ عالم پس از مرگ، ص۲۷۴
- ↑ عالم پس از مرگ، ص۲۷۴
- ↑ بحارالانوار، ج۶، ص۲۷۸
- ↑ طباطبائی، حیاة ما بعد الموت، ص۱۴۰
- ↑ اصول کافی، باب المسأله فی القبر ۲/ ۶۳۴ و ۳/۲۰۱
- ↑ جوادی آملی، معاد شناسی، ج ۲۱، ص۲۲۲
- ↑ ، پرسمان دانشجویی.
- ↑ ، پرسمان دانشجویی.
- ↑ کلینی، کافی، ج۳، ص۲۳۶
- ↑ ، پورتال انهار.
- ↑ ، اسلام کوئست.
- ↑ ، پورتال انهار.
- ↑ ، سایت پاسخگو.
- ↑ امام صادق(ع): َ إِذَا أَتَیتَ بِالْمَیتِ الْقَبْرَ فَلَا تَفْدَحْ بِهِ الْقَبْرَ فَإِنَّ لِلْقَبْرِ أَهْوَالًا عَظِیمَةً وَ تَعَوَّذْ مِنْ هَوْلِ الْمُطَّلَعِ وَ لَکنْ ضَعْهُ قُرْبَ شَفِیرِ الْقَبْرِ وَ اصْبِرْ عَلَیهِ هُنَیئَةً ثُمَّ قَدِّمْهُ قَلِیلًا وَ اصْبِرْ عَلَیهِ لِیأْخُذَ أُهْبَتَهُ ثُمَّ قَدِّمْهُ إِلَی شَفِیرِ الْقَبْر. علل الشرائع- ۳۰۶- ۲ الباب ۲۵۱.
- ↑ شیخ مفید می‌گوید: در برخی از روایات نام دو ملکی که بر کافر نازل می‌شوند ناکر و نکیر و نام دو ملکی که بر مؤمن نازل می‌شوند مبشر و بشیر ذکر شده است، گفته شده اگر نام دو ملک کافر نکیر و ناکر است به خاطر این است که کافر منکر حق است و منکر آن ملایکه و از آمدن آنها ناخشنود است و دو ملک مؤمن مبشر و بشیر است چون آن دو رضایت و ثواب خدا را بر او بشارت می‌دهند. شرح عقاید صدوق یا تصحیح الاعتقاد، شیخ مفید، ص۲۲۰; علم الیقین، فیض کاشانی، ۲ / ۱۰۷۳
- ↑ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ: «إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا دَخَلَ حُفْرَتَهُ یأْتِیهِ مَلَکانِ:اَحَدُهُمَا مُنْکرٌ وَ الْآخَرُ نَکیرٌ، فَأَوَّلُ مَا یسْأَلَانِهِ عَنْ رَبِّهِ وَ عَنْ نَبِیهِ وَ عَنْ وَلِیهِ، فَإِنْ أَجَابَ نَجَا، وَ إِنْ تَحَیرَ عَذَّبَاه». کشف المحجة لثمرة المهجة، ص: ۲۷۳
- ↑ پیغمبر- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- سؤال کردند، فرمود: نماز از واجبات دین است...شفیع نزد ملک الموت، و مونس قبر و فرش زیر پهلو است. جواب نکیر و منکر است. اگر مرده مؤمن و طاعتکار بود عقل و هوشش بجای بماند و به جواب و حجّت، ایشان را دفع کند و قبر وی باغی گردد از باغهای بهشت، و اگر کافر و فاسق باشد در ماند و قبرش گودالی گردد از گودال‌های دوزخ. شهاب الأخبار با ترجمه،متن، ۸۰، الباب الاول
- ↑ مثلاً قرآن فرمود: «و حاق بآل فرعون سوء العذاب النار یعرضون علیها غدوّاً وعشیاً؛(مؤمن/۴۶) آن عذاب سخت بر آل فرعون وارد شد، آتش هر صبح و شام بر آن عرضه می‌شود».
منابع
- قرآن کریم
- محمدی اشتهادری، محمد، عالم برزخ در چند قدمی ما، قم، نشر نبوی، ۱۳۹۰ش.
- جوادی آملی، عبدالله، معادشناسی، انتشارات اسراء، قم.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، دارالکتب اسلامیة، تهران، ۱۳۶۲ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق
- شجاعی، محمد، معاد، نشر امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۲ش.
- طاهری، حبیب‌الله، عالم پس از مرگ، دفتر انتشارات اسلامی، قم.
- طباطبائی، محمدحسین، حیاة ما بعد الموت، تحقیق: علی قصیر، التعبة الحسینة المقدسة، کربلا، ۱۴۳۳ق.
- نماز وحشت چگونه خوانده می‌شود؟، اسلام کوئست، تاریخ بازدید: ۲۸ دی ۱۳۹۹ش.
- خودکشی و شب اول قبر، سایت پاسخگو، تاریخ بازدید: ۲۸ دی ۱۳۹۹ش.